Η διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθηνών

Η διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθηνών 

Πολλά έχουν λεχθεί κατά καιρούς για την δράση του ΕΔΕΣ στην κατοχική Αθήνα. Ο ΕΔΕΣ Αθηνών ήταν όντως μία περίπλοκη ιστορία λόγω της διάσπασης που υπέστη και της συνακόλουθης εσωτερικής φαγωμάρας η οποία ήρθε να προστεθεί στην ήδη ταραγμένη κατοχική περίοδο και τις εμφύλιες διενέξεις με τους κομμουνιστές.

  

 Ο Ζέρβας φεύγοντας για το βουνό τον Ιούλιο του 1942 έκανε το λάθος να μην ορίσει σαφώς έναν αντικαταστάτη του επιφορτισμένο με την οργάνωση και την δράση του ΕΔΕΣ στην Αθήνα. Αντ’αυτού, άφησε 3 επιτροπές. Η πρώτη ήταν η ανασυγκροτημένη Κεντρική Διοικούσα Επιτροπή (Γεωργιάνης, Γιαννακόπουλος, Κυριάκος, Ματσούκας, Πετιμεζάς, Σταματόπουλος) η άλλη ήταν το νεοσύστατο στρατιωτικό επιτελείο της οργάνωσης  με τους απόστρατους συνταγματάρχες Πλούταρχο Μεταξά, Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλο. Υπεράνω αυτών τυπικά βρισκόταν η λεγόμενη ανωτάτη επιτροπή στην οποία συμμετείχαν δύο μέλη της ΚΔΕ (Ματσούκας και Σταματόπουλος) και ο απόστρατος συνταγματάρχης Βασίλειος Πετρόπουλος. Το κακό με αυτήν την επιτροπή ήταν ότι δεν είχε σαφείς αρμοδιότητες.

 Χωρίς λοιπόν σαφή ηγεσία αφού η επικοινωνία με τον Ζέρβα στο βουνό δεν ήταν άμεση, με την ανώτατη επιτροπή χωρίς ξεκαθαρισμένες αρμοδιότητες, με την ΚΔΕ και το στρατιωτικό επιτελείο να αντιπαρατίθενται θέλοντας ο καθένας για τον εαυτό του τον ρόλο του βασικού αντικαταστάτη του Ζέρβα στην Αθήνα, ήταν λογικό να υπάρχουν προβλήματα στον ΕΔΕΣ.

 Παράλληλα είχε αρχίσει να σχηματίζεται μία ομάδα εδεσιτών που συσπειρώνονταν γύρω απ΄τον απόστρατο στρατηγό Στυλιανό Γονατά. Ο Γονατάς ήταν προσωπικός φίλος του Πλαστήρα (που τότε ήταν στην Γαλλία και τυπικά ήταν ο αρχηγός του ΕΔΕΣ βάσει του καταστατικού της οργάνωσης), μαζί με τον οποίο είχαν ηγηθεί του επαναστατικού κινήματος το 1922. Ως εκ τούτου έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στους εδεσίτες οπαδούς του Πλαστήρα, παρά το ότι ο ίδιος ο Γονατάς δεν ήταν ούτε καν μέλος του ΕΔΕΣ. Ο υπαρχηγός του Ζέρβα, Κομνηνός Πυρομάγλου σε κάθοδό του στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1942, ανησύχησε απ’την δραστηριότητα των οπαδών του Γονατά και πρότεινε την προσεκτική απομόνωσή τους.

 Μετά την αναχώρηση του Πυρομάγλου για το βουνό, παρουσιάστηκαν τα πρώτα σοβαρά προβλήματα. Ανώτερα στελέχη με πρωτεργάτες τους Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλο, τον Σταματόπουλο της ΚΔΕ, τον Μαυρίκη και τον Αντωνάτο προσπάθησαν να παραμερίσουν τους Ζέρβα-Πυρομάγλου και να επιβάλλουν άλλη πολιτική. Πίστευαν ότι ο αγώνας δεν θα κριθεί στο βουνό (όπου ο ΕΔΕΣ είχε ήδη ξεκινήσει επιτυχώς τον αντάρτικο αγώνα) αλλά στις μεγάλες πόλεις. Γι’αυτό έπρεπε να δυναμώσει ο ΕΔΕΣ στις πόλεις, ενώ παράλληλα να δοθεί έμφαση στην πολιτική δράση κατά του βασιλιά και των εκπροσώπων του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου. Ήδη απ’το το τέλος του 1942 η συγκεκριμένη ομάδα του ΕΔΕΣ μέσω επιστολών ή ακόμα και επισκέψεων στο βουνό πίεζε τον Ζέρβα να σταματήσει την αντάρτικη δράση. Ο Ζέρβας φυσικά δεν δέχτηκε.

 Τον Φεβρουάριο του 1943 συλλαμβάνονται απ΄τις κατοχικές αρχές οι Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλος. Απελευθερώθηκαν υπο αδιευκρίνιστες συνθήκες μετά από 45 μέρες, και αμέσως μετά αξίωσαν την αποκήρυξη του Ζέρβα και γενικώς του αντάρτικου. Επήλθε διαφωνία στην ΚΔΕ με τους Γιαννακόπουλο και Ματσούκα να υποστηρίζουν τον Ζέρβα. Τελικώς οι Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλος κατάφεραν και ήλεγξαν (προσωρινά) την ΚΔΕ, ισχυριζόμενοι ότι δρούσαν κατόπιν συνεννοήσεως με τον Γονατά. 

 

 Ο Γιαννακόπουλος όμως είχε μεγάλη απήχηση στα χαμηλόβαθμα μέλη του ΕΔΕΣ, πολλοί εκ των οποίων συσπειρώθηκαν γύρω του παραμένοντας πιστοί στην αντιστασιακή γραμμή του Ζέρβα. Αυτοί συγκρότησαν την Επαναστατική Επιτροπή και φυσικά απέρριπταν την δραστηριότητα των Παπαγεωργίου-Παπαθανασόπουλου, κατέκριναν τις επαφές των τελευταίων με την κατοχική κυβέρνηση Ράλλη και φυσικά ήταν υπέρ της συνέχισης του αντάρτικου αγώνα. Καταφέρονταν κατά του Γονατά, αφού συν τοις άλλοις φάνταζε στα μάτια τους ως εκπρόσωπος του προπολεμικού πολιτικού κατεστημένου το οποίο δεν ήθελαν να επανέλθει μεταπολεμικώς. 

 Η Επαναστατική Επιτροπή ήταν κατά της οποιασδήποτε εμπλοκής του ΕΔΕΣ στην συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας, εν αντιθέσει με τον Γονατά που –μαζί με τον Πάγκαλο- ήταν ένθερμος υποστηρικτής της ιδρύσεώς τους και είχε επαφές με τους "στασιαστές" του ΕΔΕΣ Αθηνών, κυρίως αξιωματικούς.

 Οι τοπικές επιτροπές του ΕΔΕΣ (η ακριβή τους ονομασία ήταν επιτροπές συγκροτημάτων) στην μεγάλη πλειοψηφία τους ακολούθησαν την γραμμή του Γιαννακόπουλου, και συνέχισαν την δραστηριότητα υπέρ του Ζέρβα, κατά των κατακτητών και των "στασιαστών" του ΕΔΕΣ. Ήταν υπέρ της συνεργασίας με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις, του ΕΑΜ συμπεριλαμβανομένου.

 Οι "στασιαστές" του ΕΔΕΣ είχαν μεγαλύτερη επιρροή κυρίως στον Πειραιά, αλλά το κυριότερο πρόβλημά τους ήταν ότι δεν είχαν την απαιτούμενη συνοχή. Σημειώθηκαν αποχωρήσεις και διαφοροποιήσεις στελεχών, κάτι που εκνεύρισε τους επικεφαλείς των στασιαστών Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλο και Σταματόπουλο.

---------

 Το καλοκαίρι του 1943 ο Δέπος, εκπρόσωπος των "νομιμοφρόνων", συναντιέται με τον Γονατά για να διαμορφωθεί μία σαφή εικόνα για τις προθέσεις του τελευταίου. Ο Γονατάς ήταν σαφής. Θεωρούσε ότι απόντος του Πλαστήρα, ο ίδιος έπρεπε να θεωρείται ο φυσικός αρχηγός του ΕΔΕΣ και όχι ο Ζέρβας. Σύμφωνα με τον Γονατά, στόχος του ΕΔΕΣ θα έπρεπε να είναι η μη-επάνοδος του βασιλιά και αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας τα οποία θα αντιμάχονταν τόσο τους κομμουνιστές όσο και την επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου. Μπροστά στον στόχο αυτό η όποια συνεργασία με τους Γερμανούς και την κατοχική κυβέρνηση Ράλλη, είναι δευτερευούσης σημασίας.

 

Μετά την συνάντηση αυτή, έγινε σαφές ότι υπάρχει χάσμα μεταξύ των δύο πλευρών. Με ενέργειες της ομάδας Γιαννακόπουλου διαγράφεται ο "στασιαστής" Μαυρίκης απ΄τον ΕΔΕΣ. Αυτό κοινοποιείται στους επικεφαλείς των "στασιαστών" μερικές μέρες αργότερα σε συνεδρίαση της ΚΔΕ. Η συνεδρίαση αυτή που έγινε αρχές Ιουλίου του 1943, σήμανε την οριστικοποίηση της διάσπασης του ΕΔΕΣ Αθηνών. Τα πνεύματα οξύνθηκαν πολύ, και λίγο έλειψε οι διαφωνούντες να έρθουν στα χέρια. 

 Οι "στασιαστές" κατηγορούσαν ανοικτά τους Ζέρβα και Πυρομάγλου και ήταν υπέρ της δυναμικής αντιμετώπισης του ΕΑΜ και της συμμετοχής στην συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Δεν βρέθηκε κανένα σημείο επαφής μεταξύ των δύο πλευρών.

 Το γεγονός όμως ήταν ότι οι "στασιαστές" ήταν πλέον μειοψηφία. Αυτό ήταν λογικό, καθώς η χρονική συγκυρία δεν τους ευνοούσε. Λίγες ημέρες πριν (αρχές Ιουνίου του ’43) είχε γίνει η σύσκεψη στο Λιάσκοβο μεταξύ ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ με την παρότρυνση των Άγγλων, που κατέληξε στην υπογραφή συμφωνίας μεταξύ τους. Συνεπώς η εμφυλιοπολεμική φαγωμάρα έδειχνε να υποχωρεί (φυσικά αυτό απεδείχθη προσωρινό), προς όφελος της εθνικής συνεννόησης. Άρα εκ των πραγμάτων η πλευρά που υποστήριζε την συνεργασία με το ΕΑΜ, δηλαδή οι "νομιμόφρονες" εδεσίτες, έδειχνε να δικαιώνεται απ’τις εξελίξεις.

 

 Κατόπιν αποφασίστηκε να μεταβούν στον Ζέρβα εκπρόσωποι των "νομιμοφρόνων" του ΕΔΕΣ για να τον ενημερώσουν για την κατάσταση. Ο Ζέρβας αποκηρύττει τους "στασιαστές" αλλά η αποκήρυξη δημοσιεύεται στον παράνομο τύπο του ΕΔΕΣ με τετράμηνη καθυστέρηση. 

Οι "στασιαστές" μόλις μαθαίνουν την μετάβαση εκπροσώπων των αντιπάλων τους στο βουνό, προβαίνουν στην διαγραφή τους  και στην ανακήρυξη του Παπαγεωργίου ως επικεφαλής του ΕΔΕΣ Αθηνών στις 17/09/1943, επιβάλλοντας μία  μορφή εσωτερικής δικτατορίας στην οργάνωση. 

Η συντριπτική πλειοψηφία των μελών και στελεχών του ΕΔΕΣ παρέμενε όμως πιστή στον Ζέρβα.

 Οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Στις 04/11/1943 εκτελείται απ’την Ειδική Ασφάλεια ο Γιαννακόπουλος, κυριότερος εκφραστής των "νομιμοφρόνων" εδεσιτών. Ο Ζέρβας με επιστολές του προς τους Παπαγεωργίου και Παπαθανασόπουλο τους συνιστά να πάψουν να ασχολούνται με τον ΕΔΕΣ και να κόψουν τις επαφές τους με την κατοχική κυβέρνηση. Τους αποκηρύσσει κατ’επανάληψη. Παράλληλα τονίζει και στους Άγγλους και στο εσωτερικό ότι ο Γονατάς ουδεμία σχέση έχει με τον ΕΔΕΣ. Οι προσπάθειες του Ζέρβα να μεταπείσει τους "στασιαστές" δεν έχουν αποτέλεσμα. 

Η οργάνωση διασπάται οριστικά τον Ιανουάριο του 1944 και οι δύο πλευρές ακολουθούν τον δικό τους δρόμο.

  Όπως θα παρατήρησε ο αναγνώστης χρησιμοποιήθηκαν οι όροι "νομιμόφρονες" και "στασιαστές" για να χαρακτηριστούν οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές σε σχέση με την στάση τους απέναντι στον φύσει αρχηγό του ΕΔΕΣ, τον Ναπολέοντα Ζέρβα. Θεωρούμε ότι αυτοί οι όροι είναι ακριβέστεροι απ’τους αντίστοιχους "αγωνιστικός ΕΔΕΣ" και "προδοτικός ΕΔΕΣ" που χρησιμοποιούνταν κατά καιρούς. Καμμία απ’τις δύο  πλευρές δεν ήταν προδοτική ούτε βέβαια μπορεί καμμιά να μονοπωλεί τους αγώνες.

 

 Συνοψίζοντας, τα κυριότερα αίτια για την διάσπαση του ΕΔΕΣ Αθηνών είναι πάνω-κάτω τα εξής:

- Το λάθος του Ζέρβα να μην ορίσει εκπρόσωπο του στην Αθήνα που θα εξασφαλίσει την εύρυθμη λειτουργία της τοπικής οργάνωσης. Αντ’αυτού, άφησε πίσω του επιτροπές που γρήγορα φαγώθηκαν μεταξύ τους.

- Η φιλοδοξία του Γονατά να καπελώσει τον ΕΔΕΣ και να παρουσιαστεί ως αρχηγός του εκμεταλλευόμενος την φιλία του με τον Πλαστήρα και την επιρροή που είχε στις τάξεις των βενιζελικών δημοκρατικών αξιωματικών που άνηκαν στον ΕΔΕΣ. Αυτή η φιλοδοξία του προφανώς ήταν απόρροια τόσο του αντιβασιλικού του μένους όσο και των πολιτικών του φιλοδοξιών όσον αφορά την μεταπολεμική Ελλάδα.

- Η απαράδεκτη αξίωση των "στασιαστών" να σταματήσει ο αντάρτικος αγώνας του Ζέρβα στο βουνό, και γενικότερα η προσπάθεια υποβάθμισής του προς όφελος του Γονατά. Αν έπαυε το αντάρτικο του Ζέρβα, τότε ο ΕΛΑΣ θα κυριαρχούσε ολοκληρωτικά στο σκηνικό της εθνικής αντίστασης. Παντελώς λανθασμένη η στάση τους.

- Η αφέλεια των "νομιμοφρόνων" του ΕΔΕΣ που πίστευαν ότι θα μπορούσαν να συνεργαστούν με το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα πλαίσια του αντιστασιακού αγώνα. Η εξέλιξη των πραγμάτων απέδειξε ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο. Το ΕΑΜ, δηλαδή το ΚΚΕ, ήθελε να μονοπωλήσει την αντίσταση και είχε δείξει επανειλημμένως δεν ήταν διατεθειμένο να προβεί σε καμμία ειλικρινή ισότιμη συνεργασία.

 Όταν σε μία οργάνωση πρέπει να συνυπάρξουν:

 α) ένθερμοι νεολαίοι με διάθεση πρωτίστως για αντιστασιακό αγώνα, με

 β) στρατιωτικούς προσκολλημένους σε παλαιούς πολιτικούς, με διάθεση πρωτίστως για πολιτικό αγώνα,

  τότε η ρήξη είναι μοιραία. 

 Διαφορετικές νοοτροπίες, διαφορετικές προτεραιότητες, διαφορετική αντίληψη περί εθνικού συμφέροντος. 

 Οι μεν πρώτοι έβλεπαν σαν πρώτο και κύριο εχθρό τους κατακτητές, πιστεύοντας λανθασμένα ότι με τους κομμουνιστές θα μπορούσε να επέλθει κάποια -προσωρινή έστω- συνεννόηση. 

 Οι δεύτεροι μπολιασμένοι απ΄την βενιζελική νοοτροπία του μεσοπόλεμου έβλεπαν σαν πρώτο και κύριο εχθρό τους τον βασιλιά κατ΄αρχήν και τους κομμουνιστές στην συνέχεια, πιστεύοντας λανθασμένα ότι ο αντιστασιακός αγώνας δεν έχει να τους προσφέρει πολλά.

 Καμμία απ'τις δύο πλευρές δεν διεκδικεί το αλάθητο και δεν είναι άμοιρη ευθυνών για την διάσπαση της μεγαλύτερης εθνικής οργάνωσης στην μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας.

       

       Τα στοιχεία για τις δύο αναρτήσεις προέρχονται απ'την μονογραφία του Ιωάννη Παπαφλωράτου "ΕΔΕΣ - Άγνωστες πτυχές απ'την ιστορία της οργάνωσης"