Η Πολιορκία των Πετρανών

Είδηση: Το νόημα της πολιορκίας των Πετρανών: τα γεγονότα, η ιδεολογία και ο ρόλος του ιστορικού

πηγή: http://www.giapraki.com/print.php?news.2220

Στα Πετρανά την 4η Νοεμβρίου μετά την κυριακάτικη δοξολογία έλαβε χώραν το σύνηθες μνημόσυνο για τους πεσόντες της κατοχικής περιόδου, οπλιτών, ανταρτών και αμάχων.

Τα ονόματα όλων διαβάστηκαν από τον πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου, βιβλίο του οποίου, σχετικό με την ιστορία του χωριού, αναμένεται λίαν προσεχώς να δοθεί προς δημοσίευσιν.
Έπειτα ακολούθησε ομιλία στο Πνευματικό Κέντρο, η οποία συνοδεύτηκε με έναν εξαίσιο μπουφέ.

Παρόντες ήταν όλοι σχεδόν οι κάτοικοι του χωριού και συγγενείς των πεσόντων από τη γύρω περιοχή, αλλά και από τη Θεσσαλία.
Την εκδήλωση τίμησε ο πρώην βουλευτής του ΠΑΣΟΚ Ρούλης Κοκελίδης, ένας πολιτικός ηπίων τόνων που καταγόμενος από προσφυγική οικογένεια της περιοχής, γνωρίζει πολύ καλά τα τεκταινόμενα της Κατοχής.

Στην αθηναϊκή εφημερίδα των Αθηνών Έθνος και στο Θάρρος της Κοζάνης (29.11.05) 3 δημοσιεύτηκαν κείμενα, τρία δημοσιογραφικά κι ένα της ΝΕ του ΚΚΕ Κοζάνης, όπου θεωρήθηκε ότι η συμμετοχή του υπουργού Μακεδονίας Θράκης σε μνημόσυνο πεσόντων στα χωριά Ίμερα και Μεσιανή ήταν ανάρμοστη. Η αιτιολογία ήταν ότι οι εκδηλώσεις αυτές είναι «γιορτή μίσους» και «ύβρις και προσβολή προς την συλλογική μνήμη του λαού», διότι οι οπλίτες που σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν από τους αντάρτες ήταν «ταγματασφαλίτες συνεργάτες των Γερμανών». Μάλιστα το Έθνος προχώρησε περισσότερο και περίγραψε τους αντικομουνιστές οπλίτες ως «γερμανοντυμένους» δοσίλογους που τους «έτρεφαν και τους έντυναν» οι Γερμανοί.

Οι μομφές αν και παραβλέπουν τη θρησκευτική πλευρά των εκδηλώσεων, εκδηλώσεων που γίνονται κάθε χρόνο, είναι κατ΄ αρχήν αποδεκτές ως εργαλεία πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά πρέπει να διορθώνονται όταν στρεβλώνουν την αλήθεια, π.χ. η λανθασμένη άποψη περί γερμανοντυμένων, πόσο μάλλον όταν επεμβαίνουν στην Επιστήμη ζητώντας να παραμείνει όπως έχει η ιστορία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή όταν αμφισβητούν χωρίς επιχειρήματα την πραγματικότητα της εποχής, την οποία έξοχα χαρακτήρισε ο νεαρός ελασίτης τότε και σήμερα μέλος της ΠΕΑΕΑ Κοζάνης Παναγιώτης Γραμματικόπουλος «κατάσταση βρώμικη». Και ήταν πράγματι βρόμικη η κατάσταση διότι αποτελούσε μέρος ενός σκληρού κατοχικού Εμφυλίου Πολέμου ανάμεσα στους αντάρτες του ΕΛΑΣ που διεκδικούσαν με θέρμη την εξουσία και τους εθνικιστές οπλίτες των λεκανών Εορδαίας και Κοζάνης που έβλεπαν το πρόσωπο του κομουνισμού ως δυσειδέστερο όλων των υπολοίπων. Αρκετοί από τους οπλίτες είχαν πολεμήσει τους Ιταλούς και τους Κομιτατζήδες ως μέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ και είχαν μετά ενταχθεί στην ΠΑΟ, την οποία εγκατέλειψαν πιεζόμενοι και καταδιωκόμενοι από τον ΕΛΑΣ. Η συμμετοχή τους αυτή στην Αντίσταση γιατί να αγνοείται;

Στο κείμενο που ακολουθεί και το οποίο εκφωνήθηκε από το γράφοντα εξετάζονται τόσο τα πραγματικά γεγονότα κατά την πολιορκία του χωριού Πετρανά, όσο και οι ιδεολογικές τους μεταβλητές σε συνάρτηση με το ρόλο του ιστορικού. Κεντρικός γνώμονας η αποφυγή μέσω της γνώσης παρομοίων δυσάρεστων γεγονότων.

Πρόλογος
Όλοι σας μάλλον γνωρίζετε, επειδή το έχετε ζήσει οι ίδιοι ή ακούγοντας από άλλους ή διαβάζοντας, τι έγινε εδώ στα Πετρανά την 24η και 25η Νοεμβρίου 1944, όταν το χωριό μέσα στο οποίο βρισκόταν αντικομουνιστές οπλίτες αλώθηκε από αντάρτες του ΕΛΑΣ με αποτέλεσμα εκατό άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους. Σήμερα θα ακούσετε με λίγα λόγια ακόμα μια φορά το τι έγινε, όμως αυτά που θα ειπωθούν είναι αποτέλεσμα επίπονης έρευνας για έναν περίπου χρόνο, το προφορικό μέρος της οποίας κατά ένα μέρος διεξήχθη μαζί με το Βασίλη Σοφιανίδη από την Αναράχη, που η οικογένειά του έχασε τότε εδώ τρεις ανθρώπους κι έχει γραφτεί ένα σχετικό βιβλίο που θα εκδοθεί την άνοιξη που έρχεται. Αυτό που πολλοί ίσως δεν ξέρετε είναι μια μικρή λεπτομέρεια: ότι εβδομήντα περίπου οπλίτες που εκτελέστηκαν εκείνο το βράδυ μέσα στην πλατεία του χωριού είχαν πρώτα προοριστεί να πάνε για κρατούμενοι στην Κοζάνη, αλλά φτάνοντας στου Μήλιου το Τσιφλίκι τους γύρισαν πίσω και η τύχη τους έκτοτε γύρισε σε μαύρη ατυχία. Το γιατί θα φανεί πιο κάτω.

Τα γεγονότα

Το μήνα Οκτώβριο του 1944 στην πόλη της Κοζάνης κατέφυγαν 300 περίπου οπλισμένοι εθνικιστές από τα Καραγιάννια, τα χωριά της Πτολεμαϊδας, τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα κυνηγημένοι από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Μία μέρα πριν φύγουν οι Γερμανοί από την πόλη οι οπλίτες αυτοί έφυγαν κι εγκαταστάθηκαν εδώ, στα Πετρανά, χωριό ουδέτερο για όλους. Τον επόμενο μήνα παρά τη μεσολάβηση ενός Εγγλέζου στρατηγού οι αντάρτες και οι οπλίτες απέτυχαν να συνεννοηθούν για μια ειρηνική διευθέτηση των διαφορών τους. Το πρωί της 24ης Νοεμβρίου οι αντάρτες επιτέθηκαν στην Κοιλάδα, το Δρέπανο, το Βαθύλακκο και τα Πετρανά και κατόρθωσαν να μπουν το βράδυ μέσα, καθώς οι οπλίτες είχαν υποχωρήσει. Οι περισσότεροι από τους αιχμαλώτους, 400 περίπου άτομα, εκτελέστηκαν το ίδιο ή το επόμενο βράδυ από τους αντάρτες και θάφτηκαν από τους κατοίκους σε ομαδικούς τάφους. Στα Πετρανά η μάχη κράτησε όλη την ημέρα και κατά τη διάρκειά της σκοτώθηκαν ελάχιστοι μόνο αντάρτες και οπλίτες. Όσοι οπλίτες έμειναν μέσα στα σπίτια κρύφτηκαν ή παραδόθηκαν.
Οι αντάρτες εκτέλεσαν το απόγευμα καμιά δεκαριά οπλίτες, ανάμεσά τους και δύο γυναίκες, και συγκέντρωσαν όσους βρήκαν με προοπτική να τους πάνε στην Κοζάνη προς κράτησιν. Καμιά δεκαριά, που τελικά έζησαν, κλείστηκαν στο σπίτι του Κουπαρούσου. Εβδομήντα περίπου αιχμάλωτοι με τη συνοδεία ανταρτών κατευθύνθηκαν προς την Κοζάνη, αλλά στου Μήλιου το Τσιφλίκι όπου σταμάτησαν για ξεκούραση δέθηκαν ανά είκοσι με καλώδια και επέστρεψαν πίσω στο χωριό. Όταν έφτασαν στην πλατεία εκτελέστηκαν δεμένοι όπως ήταν. Την επόμενη μέρα ερευνώντας οι αντάρτες ανακάλυψαν δέκα περίπου κρυμμένους οπλίτες, τους οποίους μόλις βράδιασε εκτέλεσαν στη θέση που αποκαλείται από τότε Παοτζήδες, όπου είχαν ταφεί και οι υπόλοιποι της προηγούμενης νύχτας. Εκτός από ένα βρέφος που σκοτώθηκε από θραύσμα όλμου, κανείς κάτοικος των Πετρανών δεν έπαθε τίποτα. Ελάχιστες σκεπές χάλασαν και από μερικούς κατοίκους αφαιρέθηκαν στρατιωτικά είδη που κατείχαν.

Η ιδεολογική μεταβλητή

Έχοντας τώρα ένα περίγραμμα, ας δούμε τις ιδεολογικές παραμέτρους των γεγονότων, δηλαδή με ποια λόγια, λέξεις ή νοήματα εξήγησαν ή κάλυψαν όλα όσα είχαν γίνει τότε, τόσο οι αντάρτες όσο και οι οπλίτες. Θα εξετάσουμε επίσης τις σημερινές ιδεολογικές παραμέτρους ως προς το ίδιο ζήτημα.

Το ΕΑΜ απόφυγε να γράψει ότι είχαν γίνει εκτελέσεις και θεωρούσε πως λίγοι μόνο οπλίτες σκοτώθηκαν στις μάχες, ενώ οι περισσότεροι κρατήθηκαν στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Τους οπλίτες αυτούς το ΕΑΜ αποκαλούσε δωσίλογους και προδότες της πατρίδας, ενώ οι αντάρτες πίστευαν ότι αυτοί ήταν οι πραγματικοί πατριώτες. Πρόκειται δηλαδή για το δίπολο πατριωτισμός –προδοσία, δίπολο που εξακολουθεί να διαδίδεται ως σήμερα από τους ιδεολογικούς επιγόνους των ανταρτών.
Οι Εθνικιστές θεωρούσαν ότι στο όνομα των ανταρτών του ΕΛΑΣ και των κομουνιστών καθοδηγητών τους πολεμούσαν τους Βουλγάρους, καθώς κομουνιστής και Βούλγαρος είχε γι αυτούς το ίδιο νόημα, αφού το ΚΚΕ της εποχής απαιτούσε την αυτονομία της Μακεδονίας, του τόπου δηλαδή όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα. Τις εκατοντάδες εκτελέσεις του Νοεμβρίου του 1944 οι αντικομουνιστές θεώρησαν ότι τις έκαναν Βούλγαροι κι όχι Έλληνες –σήμερα βέβαια ξέρουμε ότι τα συντάγματα του ΕΛΑΣ που χτύπησαν τα προσφυγικά χωριά αποτελούνταν εν μέρει μόνο από Σλαβόφωνους, ενώ οι υπόλοιποι ήταν κατά ένα μεγάλο ποσοστό ελληνόφωνοι ντόπιοι ή Πρόσφυγες. Πρόκειται δηλαδή εδώ για το δίπολο κομουνισμός –αντικομουνισμός, το οποίο προβάλλεται ακόμη και σήμερα. Ποιο από τα δύο ήταν ή είναι και σήμερα αληθινό;

Ας δούμε το πρώτο, το πατριωτισμός –προδοσία. Εθνικιστές οπλίτες και αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν νικήσει μαζί τους Ιταλούς στο Φαρδύκαμπο το Μάρτιο του 1943, αλλά μετά από ένα μήνα οι αντάρτες επιτέθηκαν εναντίον των εθνικιστών στον Αυγερινό του Βοΐου, το Μελάνθιο της Καστοριάς και στα Ίμερα της Κοζάνης και στη Θεσσαλία εναντίον του τμήματος του ταγματάρχη Κωστόπουλου, ενώ την ίδια περίοδο εκτέλεσαν αξιωματικούς κι εθνικιστές αντάρτες. Το καλοκαίρι του ιδίου έτους δημιουργήθηκε η αγγλόφιλη οργάνωση ΠΑΟ, αλλά οι αντάρτες την καταδίωξαν ως το Κιλκίς και τη διέλυσαν. Οι λίγοι αντικομουνιστές που γύρισαν πίσω, για να επιζήσουν, ζήτησαν από τους Γερμανούς να τους επιτρέψουν να φέρουν όπλα - ανάμεσά τους κι ο Μιχάλαγας, που πριν του κλέψουν τα ζώα στο Σαραντάπορο οι αντάρτες, έδινε την πιο μεγάλη οικονομική ενίσχυση στο ΕΑΜ Σερβίων όπου έμενε.

Στην καρδιά του χειμώνα του 1943 -44 οι αντάρτες χρειάζονταν χιλιάδες οκάδες τροφή και θέλησαν να την πάρουν με ή χωρίς πληρωμή από τα πεδινά χωριά, γι αυτό και επιτέθηκαν στον Πελαργό, τα Λεύκαρα, τη Σκάφη και την Κάτω Κώμη. Λίγο αργότερα σκότωσαν ένα Γερμανό χειρούργο κοντά στο Βατερό με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να εκτελέσουν δεκάδες αθώους και να αιχμαλωτίσουν όλους τους άνδρες των Καραγιαννίων. Οι τελευταίοι για να ελευθερωθούν αναγκάστηκαν να οπλιστούν με τα δικά τους όπλα, φυλάγοντας τα χωριά τους από τις επισκέψεις των ανταρτών που ζητούσαν τροφές και λεφτά, επισκέψεις που προκαλούσαν αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών. Όποιο χωριό βρισκόταν σε δημόσιο δρόμο και κοντά σε γερμανικές φρουρές, για να μην καταστραφεί έπρεπε ή να οπλιστεί εναντίον των ανταρτών ή να μείνει ουδέτερο, αλλά την ουδετερότητα οι αντάρτες τη θεωρούσαν έχθρα. Έτσι δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς ότι οι οπλίτες πήραν όπλα για να υπερασπίσουν τα γεννήματά τους και τη ζωή τους άμεσα από τους αντάρτες κι έμμεσα από τους Γερμανούς, κι όχι επειδή δεν αγαπούσαν την πατρίδα τους. Άραγε πόσο πατριώτες ήταν οι αντάρτες, που τις περισσότερες σφαίρες τους τις είχαν ξοδέψει εναντίον Ελλήνων κι όχι κατά των κατακτητών; Και που μάλιστα οι πολιτικοί τους καθοδηγητές ήθελαν την αυτονομία της Μακεδονίας; Νομίζει ακόμη κανείς ότι το δίπολο πατριωτισμός –προδοσία ισχύει;
Το άλλο δίπολο κομουνισμός –αντικομουνισμός είναι αληθινό στις γενικές του γραμμές, διότι εντάσσεται στο κλίμα της εποχής, αλλά πόσοι από αυτούς που πολέμησαν γνώριζαν την πραγματική της διάσταση; Τι ήξερε π.χ. από κομουνισμό ο 20χρονος αντάρτης Χρήστος Πετσανίδης από τις Πέτρες Φλώρινας και τι από εθνικισμό ο 17χρονος οπλίτης Ευστράτιος Σοφιανίδης από την Αναρράχη που έχασαν τη ζωή τους αντίπαλοι στα Πετρανά την ίδια μέρα; Γιατί και για ποιους τελικά σκοτώθηκαν; 

Ερμηνείες κι απόψεις

Για να κατανοήσουμε την εποχή χρειάζεται να αφήσουμε στην άκρη τις προπαγάνδες και τους μύθους και να αποδεχτούμε ότι τα γεγονότα εντάσσονται στο πλαίσιο ενός εμφυλίου, του κατοχικού Εμφυλίου Πολέμου. Σ΄ αυτούς τους πολέμους την ανεκτικότητα και την καλή συμπεριφορά καταλαμβάνει η επικράτηση έναντι του αντιπάλου με όλα τα λόγια και κάθε τρόπο. Τότε «οι πολλοί προτιμούν να είναι κακούργοι και να ονομάζονται ικανοί, παρά χρηστοί και να ονομάζονται ανίκανοι», έγραψε πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια ο Θουκυδίδης μιλώντας φυσικά για την εποχή του. Στην περίπτωση όμως των Πετρανών «κακούργοι» δεν ήταν οι «πολλοί», οι αντάρτες δηλαδή, αλλά οι «λίγοι», οι αρχηγοί ή, σωστότερα, μερικοί από τους αρχηγούς τους.

Γιατί οι λίγοι έδωσαν εντολή για μαζικές εκτελέσεις, όχι μόνο στα Πετρανά αλλά και τα Λεύκαρα, την Οινόη, τα Ίμερα. Είναι εύκολο να βρεθεί το γιατί και το ποιοι: για την κατάκτηση της εξουσίας έγιναν όλα και όσοι δε λογάριασαν τόσες ζωές ήταν άνθρωποι που τους έλειπε η πνευματική ευστροφία, ενώ η αφροσύνη τους περίσσευε.
Δουλειά μας όμως δεν είναι ύστερα από τόσα χρόνια να μοιράζουμε ευθύνες, αλλά να ερμηνεύουμε τις ανθρώπινες πράξεις, ώστε παρόμοια να μην ξανασυμβούν. Δουλειά μας είναι μέσα από τη μελέτη και την αποφυγή στερεοτύπων να κάνουμε το μη κατανοητό να πάψει να είναι ακατανόητο. να προειδοποιούμε ότι όταν αγνοούμε το παρελθόν γινόμαστε δέσμιοι αυτού του παρελθόντος. να βοηθούμε τους ανθρώπους να μη γίνονται στο παρόν αντικείμενα εκμετάλλευσης και σε ένα πολεμικό αύριο να βγουν με τις λιγότερες απώλειες.

Ευχαριστώ μέσω του Στάθη Παπαδόπουλου τον Πολιτιστικό Σύλλογο των Πετρανών για την τιμή της σημερινής ομιλίας. Θα ήταν πολύ χρήσιμες οι κριτικές, οι απόψεις σας, οι τοποθετήσεις ή οι ερωτήσεις σας, για αυτό και σας παραχωρώ αμέσως το βήμα. Αιωνία η μνήμη όλων όσων έχασαν τη ζωή τους εδώ, είτε ήταν οπλίτες είτε άμαχοι είτε αντάρτες.

Θανάσης Καλλιανιώτης